مقدمه
سیمین خلیلی که اغلب او را با نام سیمین بهبهانی می‌شناسند، ۲۸ تیرماه سال ۱۳۰۶ در تهران به دنیا آمد. او نویسنده، شاعر صاحب‌سبک معاصر ایرانی و از اعضای کانون نویسندگان ایران بود. او چنان مهارتی در سرودن غزل در وزن‌هایی بی‌سابقه داشت که به او لقب (نیمای غزل) را دادند. شعرهای سیمین بهبهانی موضوعات مختلفی چون جنگ، فقر، انقلاب، عشق به وطن و… داشت و همچنین به‌واسطه فعالیت‌هایی که در زمینه حقوق بشر و حقوق زنان انجام می‌داد، درباره آزادی بیان و برابری حقوق زنان نیز شعرهایی ارزنده سروده است. سیمین بهبهانی در طول زندگی‌اش بیش از ۶۰۰ غزل سرود که در ۲۰ کتاب منتشر شده‌اند. تعدادی از خوانندگان ایرانی نیز شعرهای او را در قالب ترانه منتشر کرده‌اند. احتمالاً شما تصنیف (هوای گریه) و (فریاد غم) و قطعات (چرا رفتی) و (کولی) را با صدای جاودانی همایون شجریان و با شعری از سیمین بهبهانی شنیده و لذت برده‌اید. در این مقاله به مناسبت سالروز تولد این بانوی بزرگ ضمن بیان بیوگرافی و معرفی آثار او به رونمایی از شومیز کولی طراحی و تولید خانه خلاقیت طاقه چیان با کالیگرافی شعر کولی از سیمین بهبهانی می‌پردازیم.
خانواده
سیمین در خانواده‌ای فرهیخته و اهل ادب و فرهنگ متولد شد. پدر او عباس خلیلی عراقی، دیپلمات، نویسنده و مدیرمسئول روزنامه اقدام بود. به زبان عربی تسلط داشت و بخش‌های زیادی از اشعار شاهنامه فردوسی را به زبان عربی ترجمه کرده بود. او همچنین شاعر بود و به فارسی و عربی شعرهایی سروده بود. از جمله آثار به‌جامانده از او، می‌توان به رمان‌های «روزگار سیاه»، «انتقام» و «انسان و اسرار شب» اشاره کرد. او روزگاران زیادی از عمرش را با استفاده از قلم خویش به مجادله با حکومت‌های عصر طی کرد و در طول عمر خود هفده بار بازداشت و چهار بار نیز به تبعید محکوم شد. مادر سیمین، فخر عظما ارغون یکی از موفق‌ترین شاعران زمانه خود، سردبیر روزنامه آینده ایران و یکی از اعضای بانوان حزب دموکرات بود. او در سال ۱۳۱۴ مجله بانوان را منتشر کرد، در تأسیس مدارس دخترانه نیز نقشی چشمگیر داشت و مدرس زبان فرانسه بود. عمر زندگی زناشویی پدر و مادر سیمین کوتاه بود و آن‌ها که در سال ۱۳۰۳ ازدواج کرده بودند، در سال ۱۳۰۹ از یکدیگر جدا شدند.
شروع شعر و شاعری
او از دوران نوجوانی و به خواسته مادرش به شعر گفتن روی آورد. در ابتدا غزل و چهارپاره‌های کلاسیک می‌سرود و کم‌کم به‌صورت جدی به سرودن شعر پرداخت. البته برخی معتقدند پروین اعتصامی که در آن زمان هم کلاسی دبیرستان او بود، نقش ویژه‌ای در علاقه‌مندی سیمین به شعر داشته است. نخستین شعر سیمین در سن ۱۴ سالگی در مجله (نوبهار) منتشر شد و اولین کتاب مجموعه شعر سیمین به همراه برگزیده‌ای از نثرهای داستانی او به نام (سه‌تار شکسته) در اسفند ۱۳۲۹ منتشر شد. پس از آن دو کتاب شعر دیگر به نام (جای پا) در سال ۱۳۳۵ و (چلچراغ) در سال ۱۳۳۶ از سیمین منتشر شد.
سایر آثار سیمین به ترتیب سال شامل: مرمر (۱۳۴۲)، رستاخیز (۱۳۵۲)، خطی ز سرعت و از آتش (۱۳۶۰)، دشت ارژن (۱۳۶۲)، گزیده اشعار (۱۳۶۷)، درباره هنر و ادبیات (۱۳۶۸)، آن مرد، مرد همراهم (۱۳۶۹)، کاغذین جامه (۱۳۷۱)، کولی و نامه و عشق (۱۳۷۳)، عاشق‌تر از همیشه بخوان (۱۳۷۳)، یک دریچه آزادی (۱۳۷۴) با قلب خود چه خریدم (۱۳۷۵)، مجموعه اشعار (۱۳۸۲) و یکی مثلاً این که (۱۳۸۴)، شعر زمان ما (۱۳۹۱)، مجموعه اشعار سیمین بهبهانی (۱۳۹۱)، پرده نهان – آشکار مجموعه ترانه (۱۳۹۶) را منتشر شده است. او همچنین ترجمه فارسی کتاب شاعران امروز فرانسه اثر پیر دوبوادفر را در سال ۱۳۷۳ در کارنامه خود دارد. سیمین بهبهانی در سال ۱۳۹۰ زندگی‌نامه خود را در کتابی تحت عنوان “با مادرم همراه” منتشر کرده است. بهبهانی علاوه بر سرودن غزل در سرودن ترانه نیز مهارت داشت و تصنیف‌های بسیاری برای رادیو سروده بود.
شعر دوباره می‌سازمت وطن از مشهورترین غزل‌های سیمین بهبهانی است. بهبهانی این شعر را اسفند سال ۱۳۶۰ سرود و آن را به بانوی قصهٔ فارسی، (سیمین دانشور) تقدیم کرد. این غزل در دفتر «دشت ارژن» سیمین بهبهانی به چاپ رسیده است. در ادامه ابیاتی از این شعر آورده شده است.
دوباره می‌سازمت، وطن! اگرچه با خشت جان خویش
ستون به سقف تو می‌زنم اگرچه با استخوان خویش
دوباره می‌بویم از تو گل به میل نسل جوان تو
دوباره می‌شویم از تو خون به سیل اشک روان خویش
دوباره یک روزِ روشنا سیاهی از خانه می‌رود
به شعر خود رنگ می‌زنم زِ آبی یِ آسمان خویش
اگرچه صدساله مرده‌ام به گور خود خواهم ایستاد
که بردَرَم قلب اهرمن زِ نعرهٔ آن چنان خویش
کولی
به‌راستی که سیمین بهبهانی را می‌توان پس از فروغ فرخزاد و پروین اعتصامی از شاعران موفق زن معاصر شمرد. همان گونه که قبل‌تر هم اشاره کردیم، یکی از مضامینی که در شعرهای سیمین جلب‌توجه می‌کند، توجه ویژه او به زن و دفاع از حقوق زنان است. برخی از شعرهای او به‌نقد جامعه مردسالار و فریاد مظلومیت زنان و نادیده گرفته شدن ارزش والای آنان در جامعه بشری می‌پردازد. سیمین بهبهانی در جایی داستان شکل‌گیری کولی واره‌ها را این گونه بیان می‌کند: «یكی از دوستانم هاشم جاوید شعری برای من فرستاد كه مرا در آن شعر به كولی تشبیه كرده بود و شعر بسیار زیبایی بود. من فكر كردم كه اگر واقعاً كولی باشم، یك كولی دو هزار ساله‌ام كه تمام رنج‌های دوران را كه بر زن ایرانی تحمیل شده است، آزموده‌ام و در خود جمع کرده‌ام و همین باعث شد كه من كولی واره‌ها را بسازم. بااخلاص و صمیمیت، درون خودم را، یعنی درون زن ایرانی را آشكار بكند با همه اجبارهایش. با همه رهایی‌هایش، با همه صبوری‌هایش، با همه کم‌لطفی‌هایش… و خلاصه با همه تضادها و تناقض‌هایش».
شومیز کولی با کالیگرافی شعر کولی سروده سیمین بهبهانی در خانه خلاقیت طاقه چیان طراحی و تولید شده است. مطابق با صحبت‌های سیمین او با آوردن كولی در عرصه شعر امروز ایران، زنی در شعر پارسی می‌آفریند كه فعال است و با جسارت و شجاعت می‌تواند فریاد بزند، جار بزند و حقوق تضییع شده خود را مطالبه كند. كولی نماد شجاعت و جسارت زن ایرانی است. به همین دلیل در طرح کولی نیز از اسب که نمادی از نجابت، عزم، استقامت، استقلال، شجاعت و آزادی است، استفاده شده است. ترکیب دو رنگ سفید به نشانه نجابت، پاکی، معصومیت و خلوص و رنگ قرمز نشانه قدرت، شجاعت نیز در این راستا انتخاب شده‌اند. در ادامه می‌توانید شعر زیبای کولی را بخوانید
کولی
رفت آن سوار کولی با خود تو را نبرده
شب مانده است و با شب تاریکی فشرده
کولی کنار آتش رقص شبانه ات کو؟
شادی چرا رمیده؟ آتش چرا فسرده؟
خاموش مانده اینک خاموش تا همیشه
چشم سیاه چادر با این چراغ مرده
چشمان مهربانش یک قطره ناسترده
رفت آنکه پیش پایش دریا ستاره کردی
اين شب نداشت ــ آری ــ الماس خرده خرده
در گیسوی تو نشکفت آن بوسه لحظه لحظه
روزی سیاه چشمی سرخی به ما سپرده
بازی کنان زگویی خون می فشاند و می گفت
نیلو فرانه در باد پیچیده تاب خورده
می رفت گرد راهش از دود آه تیره
رفت آن سوار با خود یک تار مو نبرده
سودای همرهی را گیسو به باد دادی
شاعری با دغدغه‌های اجتماعی
سیمین همانند فروغ فرخزاد و سایر شاعران زن آن دوره نسبت به رویدادهای جامعه بی‌تفاوت نبود و شاعری بود که بیشتر فکر خود را بر مسائل مربوط به زنان معطوف کرده بود. وی در تلاش بود تا معضلات و نوع رفتار مردان با زنان را به‌روشنی بیان کند؛ اما زنانه بودن ذهنیت سیمین موجب نشد که او تنها به محکوم‌کردن مردان بپردازد و یک‌طرفه به قاضی رود. او چه در کانون نویسندگان چه در جمع فعالان حقوق زنان و چه به‌صورت منفرد به دفاع از ارزش‌هایی مانند حقوق بشر، آزادی بیان و حقوق برابر زنان پرداخت. در بین شاعران معاصر ایرانی، سیمین جزء سخن‌پردازانی است که رویدادهای اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، عاطفی و حتی اقتصادی، نمودی بارز در اشعارش دارد. درست است که قالب غزل، معمولاً جایگاه طرح مباحث عاشقانه است؛ اما سیمین نیز همچون شاعران دغدغه‌مند زیادی، مسائل اجتماعی را هم در این قالب شعری بررسی کرده است. البته از دوره مشروطیت به بعد، بازتاب مسائل اجتماعی در غزل شدت یافته بود و سیمین به شکل اثرگذاری، مفاهیمی مانند آزادی، ستم‌ستیزی، عدالت، مبارزه با نداری و فقر، جهل و بدبختی طبقات محروم و فرودست جامعه و نابسامانی‌ها آن‌ها را در اشعار خود نمایان می‌کند.
زندگی
سیمین بهبهانی در طول زندگانی‌اش فعالیت‌های مختلفی داشت، او دانش‌آموخته رشته حقوق دانشکده حقوق و علوم‌انسانی دانشگاه تهران بود. او سی‌سال (از سال ۱۳۳۰ تا سال ۱۳۶۰) در آموزش‌وپرورش دبیر ادبیات فارسی بود. در سال 1348 عضو شورای شعر و موسیقی ایران شد. در این شورا دیگر سرآمدان معاصر چون هوشنگ ابتهاج، بیژن جلالی و فریدون مشیری، نادر نادرپور، یدالله رؤیایی و دیگران اداره این شورا را بر عهده داشتند. سیمین پس از ازدواج با حسن بهبهانی در سال ۱۳۲۵، نام خانوادگی خود را به بهبهانی تغییر داد. حاصل این ازدواج دو پسر به نام حسین و علی و یک دختر به نام امید است.
افتخارات
در سال 1378 سیمین به دلیل انجام کارهای بشردوستانه خود توانست از سازمان جهانی حقوق بشر در برلین مدال کارل فون اوسی یتسکی را دریافت کند. در همان سال جایزه لیلیان هیلمن / داشیل هامت را سازمان دیدبان حقوق بشر به وی اعطا کرد. در سال ۱۳۸۶ نخستین دورهٔ جایزهٔ بیتا برگزار و جایزه به سیمین بهبهانی اهدا شد.در هفتم شهریور سال ۱۳۹۲ جایزه یانوش پانونیوش از طرف انجمن قلم مجارستان، در شهر پچ کشور مجارستان با حضور سیمین به وی اهدا شد.
خاموشی
سیمین بهبهانی مدتی به علت بیماری قلبی ریوی در بیمارستان پارس تهران بستری بود. از تاریخ ۱۵ مرداد به کما رفت و در نهایت ساعت یک بامداد روز سه‌شنبه، ۲۸ مرداد ۱۳۹۳ خورشیدی، در سن ۸۷ سالگی دار فانی را وداع گفت. پیکر او با حضور مردم و ادیبان و هنرمندان از مقابل تالار وحدت تشییع شد و در بهشت‌زهرا در مقبرهٔ خانوادگی و کنار پدرش به خاک سپرده شد.
